یکی از مشکلات و چالش های موجود در زمینه خاک ورزی (شخم زدن)، وجود سله در خاک است که اغلب، در خاک های رسی با زهکشی پایین دیده می شود. سله، موجب کاهش درصد جوانه زنی و رشد ریشه گیاه در خاک شده و با روش های مختلفی، می توان از بروز آن جلوگیری کرد. در این مطلب، شما را با موارد مهم در این زمینه آشنا می کنیم.
سله چیست؟
سله، لایه ای سخت و غیر قابل نفوذ در خاک بوده که در نتیجه بارندگی یا آبیاری های سطحی و برخورد خاک با قطره های آب ایجاد می شود. این برخورد، موجب متلاشی شدن خاکدانه ها شده و در اثر این از هم پاشیدگی، ذرات تشکیل دهنده خاک از هم جدا می شوند. این ذرات، با آب به داخل خاک کشیده شده و فضای خالی خاک را، که برای تبادل و جریان آب و هوا به درون خاک است، پر می کنند و در نتیجه، نفوذ آب به داخل خاک را سخت می کنند. در اغلب موارد، خاک های سنگین و نیمه سنگین و خاک هایی که مواد آلی کمی دارند، بیشتر در معرض ایجاد این فرایند هستند. تر و خشک شدن متوالی و آبیاری خاکی که این مشکل را دارد، ضخامت این لایه سخت را بیشتر کرده و در نهایت، تهویه خاک کم و فرسایش آن افزایش می یابد.
چه عواملی موجب تشدید بروز سله در خاک می شود؟
از موارد و عوامل مهم تشدید کننده این مشکل در خاک، می توان به کمبود مواد آلی، جایگزین شدن سدیم به جای پتاسیم، زیاد شدن درصد ذرات رس منبسط شونده و غیره اشاره کرد. کمبود مواد آلی در خاک، موجب کاهش مقاومت خاک در برابر فشار آب شده و به راحتی آن را متلاشی می کند. علاوه بر این، قرار گرفتن سدیم در میان ذرات رس نیز، باعث متلاشی شدن خاک با کم ترین فشار خواهد شد.
این فرایند چه آسیبی می تواند به مزارع بزند؟
همان طور که گفته شد، سله پس از تشکیل بسیار سخت و سفت شده و مانع جریان و تبادل هوا به داخل خاک و رشد جوانه ها و سبز شدن بذر می شود. در برخی موارد، جوانه ها به شکل افقی در زیر سله رشد کرده و از میان شکاف های آن به بیرون می آیند. همچنین خاک به دلیل خشک شدن ترک خورده و مقادیر زیادی رطوبت در بین شکاف ها تبخیر می شود. در این شرایط، آبیاری و مرطوب نگه داشتن خاک، موجب منبسط شدن سله شده و در نهایت، نفوذ ناپذیری و مقاومت خاک های خیس در مقابل ورود آب، تا 200 برابر کمتر از سله خشک خواهد شد. هر چند، مرطوب نگه داشتن خاک در بسیاری موارد، موجب کاهش مقاومت خاک در مقابل خروج جوانه ها و کمبود اکسیژن در بذر ها نیز خواهد شد.
سله شکنی چیست؟
یکی از راهکار های موثر برای اصلاح خاک و رفع این مشکل، افزایش مواد آلی در خاک است. خاک هایی که به میزان لازم مواد آلی در خود داشته باشند، در مقابل فشار آب مقاومت بالایی داشته و به راحتی متلاشی نخواهند شد. پس از سله بستن خاک نیز، می توان شروع به سله شکنی کرد که این کار، با دست یا به کمک کارگر و ماشین آلات کشاورزی انجام می شود. با انجام ان فرایند، نفوذ ناپذیری خاک نسبت به آب و هوا بهبود پیدا کرده و در نتیجه، شرایط برای رشد گیاه بهتر می شود.
به همین دلیل، این فرایند با توجه به نوع گیاه و جنس خاک و همزمان با رشد گیاهان به دفعات انجام خواهد شد. از مزیت های سله شکنی می توان به این موضوع اشاره کرد که علاوه بر سله شکنی بین خطوط، روی خطوط نیز سله شکنی انجام شده و در کنار آن، عمل وجین نیز صورت می گیرد. در برخی موارد که مزارع بزرگ باشند، لازم است سله شکنی، با استفاده از کارگر و ماشین آلات کشاورزی انجام شود.
انواع سله شکنی
همان طور که گفته شد، برای جلوگیری ازبروز این مشکل و یا حذف لایه های سخت و سفت بر روی خاک، از روش سله شکنی استفاده شده که انواع مختلفی نیز دارد. در ادامه، هر کدام از روش های سله شکنی را بررسی خواهیم کرد:
سله شکنی به روش آبیاری
در مواردی که روش کاشت به شکل بذر پاشی است، استفاده از این نوع سله شکنی بسیار مناسب می باشد. خیس و مرطوب شدن سله، موجب نرم شدن آن و خارج شدن جوانه می شود که انجام این کار به ویژه در مناطق گرم، به همراه آب کافی، مناسب و کاربردی است.
سله شکنی به روش دستی
در این روش، سله شکنی با استفاده از ابزار های کوچک مانند بیلچه، داسک، کاردک و چنگک و یا ابزار های بزرگ مانند بیل، کج بیل، چنگک دسته بلند، گاو آهن و غیره انجام شده که با استفاده از این نوع ابزارها، سله شکسته خواهد شد. اغلب برای شکستن سله در فاصله بین بوته ها، از ابزار های کوچک و بین سله یا خطوط کاشت، از ابزار های بزرگ استفاده می شود.
سله شکنی به روش مکانیزه
از آن جایی که در برخی از واحد های زراعی بزرگ، نمی توان از قطعات یا ابزار های کوچک و دستی استفاده کرد، لازم است در این شرایط، از روش سله شکنی مکانیزه استفاده نمود. ماشین آلات و تجهیزات مورد استفاده در این نوع سله شکنی، بسیار مختلف و متنوع بوده که رایج ترین آن ها کولتیواتور است. این ماشین، فواصل بین ردیف های کاشت را به راحتی سله شکنی خواهد کرد.
عوامل مهم در جلوگیری از ایجاد این فرایند در خاک
در ادامه، روش های پیشگیری از ایجاد این فرایند در خاک را نام می بریم:
- مرطوب بودن خاک: وجود رطوبت در خاک، موجب از بین بردن مقاومت فیزیکی خاک در مقابل خروج جوانه ها خواهد شد.
- افزایش مواد آلی در خاک: همان طور که گفته شد، مواد آلی در خاک، موجب افزایش مقاومت و پایداری خاکدانه ها شده و خطر از هم پاشیدگی آن ها را در آب بسیار کاهش می دهد.
- جلوگیری از سخت ماندن لایه سطحی خاک: از آن جایی که بقایای گیاهان در سطح خاک، مانع از تبخیر آب شده، در نهایت سله ایجاد می شود. در این شرایط لازم است با انجام راهکار هایی مانند پاشیدن لایه نازک ماسه، خاک اره و یا خراش های سطحی در خاک، موجب جلوگیری از ایجاد آن در خاک شد.
- استفاده از کود حیوانی: پس از بررسی و آزمایش خاک، می توان از کود های حیوانی پوسیده برای جلوگیری از ایجاد این فرایند در خاک و اصلاح بافت و پوک شدن خاک به میزان مورد نیاز استفاده کرد. نکته مهم در این زمینه این است که، باید کود به درستی پوسیده باشد، تا ضررات آن بیشتر از فوایدش نشود.
- استفاده از اسید هیومیک: استفاده از اسید هیومیک یا کود گوگرد نیز، در خاک های رسی و سنگین موجب اصلاح بافت خاک شده و تاثیر بسیار زیادی در جلوگیری ازبروز این مشکل در خاک خواهد داشت.