خاک، به عنوان نوعی منبع طبیعی، در تامین غذای انسان ها و جانداران دیگر نقش مهمی داشته و علاوه بر این، پایه و اساس صنعت کشاورزی نیز می باشد. یکی از موارد مهم در این زمینه، اصلاح خاک است که شامل افزودن مواد آلی و بیولوژیکی به بافت خاک بوده و موجب بهبود و حمایت از رشد گیاه می شود. خاک های مختلف، روش های اصلاح متفاوتی نیز دارند که در این مطلب، به بررسی هر کدام از آن ها و به ویژه اصلاح خاک شنی می پردازیم.
اجزای خاک
قبل از انجام اقدامات مربوط به اصلاح خاک به ویژه اصلاح خاک شنی، لازم است با اجزای خاک آشنا شده و بدانید هر کدام، چه نقشی در بافت خاک دارند. این اجزا، شامل موارد زیر می باشند:
- مواد معدنی: این مواد، در حدود 45 درصد از میزان خاک را تشکیل داده و از هوازدگی سنگ های مادر و تخریب مواد موجود در آن ها ساخته می شوند.
- مواد آلی: این مواد، از تجزیه و پوسیده شدن بقایای گیاهان و سایر موجودات زنده به دست آمده که 5 درصد خاک از آن تشکیل شده است. لازم است این میزان، بر اساس دستورالعمل بخش تحقیقات آب و خاک، به وسیله کود های آلی، به 12 درصد افزایش یابد.
- آب و هوا: مقادیر زیادی آب و هوا نیز در بافت خاک و بین فضا های خالی مواد معدنی و ذرات آلی وجود داشته و در حدود 50 درصد از میزان خاک را در بر گرفته است. این آب و هوا، شامل دو قسمت شده که یک قسمت آن، منافذی است که در آن هوا وجود داشته و قسمت دیگر، منافذی است که برای نگهداری آب در داخل خاک قرار دارد.
تاثیر مواد آلی موجود در خاک
همان طور که گفته شد، بقایای گیاهان و موجودات پوسیده شده در خاک، توسط برخی باکتری ها و کرم های خاکی تجزیه شده و پس از آن، به ماده ای چسبناک و تیره به نام گیاه خاک یا هوموس تبدیل می شوند. هوموس، موجب حاصلخیزی خاک شده و آب و هوا را به راحتی در خود حرکت می دهد. باکتری ها و کرم های خاکی، مواد آلی را تجزیه کرده و موجب غنی شدن خاک می شوند. این کار، به بهبود ساختار و اصلاح بافت خاک نیز کمک خواهد کرد. با حرکت کردن کرم های خاکی، منافذی برای گردش آب و هوا در خاک ایجاد شده که موجب افزایش تخلخل خاک و فراهم کردن محیط مناسب برای رشد میکروب های مفید در خاک می شود.
تاثیر مواد غذایی موجود در خاک
به طور کلی، سه عنصر اصلی نیتروژن، فسفر و پتاسیم به عنوان مواد مغذی در خاک وجود داشته که به عناصر ماکرو نیز شناخته می شوند. نیتروژن موجود در خاک، موجب رشد خوب برگ و ساقه شده و به سبزینگی گیاه کمک خواهد کرد. فسفر نیز، برای رشد ریشه ها و رسیدن میوه بسیار مهم و ضروری است. پتاسیم موجود در بافت خاک نیز، موجب افزایش مقاومت گیاه در برابر آفات و بیماری ها و سرما خواهد شد. علاوه بر این موارد، لازم است عناصر و مواد مغذی دیگری مانند آهن، روی، مس و منگنز را نیز، از طریق اصلاح خاک به آن اضافه کرد، تا موجب احیا و اکسیداسیون بافت خاک شوند.
فواید بهبود و اصلاح خاک
اصلاح و بهبود خاک، موجب افزایش مواد مغذی موثر در خاک شده و ساختمان و بافت خاک را نیز بهتر خواهد کرد. در نتیجه، ریشه گیاهان قوی تر شده و رشد گیاه افزایش می یابد. این امر موجب می شود، حتی در شرایط سخت مانند کم آبی نیز، گیاهان به خوبی رشد کنند. علاوه بر این، اصلاح خاک موجب می شود مقاومت گیاه در برابر بیماری ها بیشتر شود. همان طور که گفته شد، از آن جایی که اغلب ذرات تشکیل دهنده خاک، شن و رس بوده که به تنهایی برای رشد گیاه کافی نیستند، لازم است با انجام اصلاح خاک، به ایجاد تعادل در این زمینه کمک کرد.
روش های اصلاح برای خاک های مختلف
خاک های مختلف، دارای شرایط و روش های اصلاح متفاوتی نیز هستند که در ادامه، برخی از آن ها را نام می بریم:
1. اصلاح خاک های رسی
در صورتی که خاک، دارای مقادیر زیادی رس باشد، لازم است با اضافه کردن شن و کمپوست، اصلاح خاک را انجام داد. افزودن شن به ساختار خاک های رسی، موجب افزایش منافذ خاک و بهتر شدن روند زهکشی می شود. در نتیجه، گردش و تبادل آب و هوا نیز در خاک زیاد تر خواهد شد. علاوه بر این، برای بهبود و اصلاح خاک رسی، کمپوست نیز به شن اضافه شده تا با ایجاد بافتی مناسب، از متراکم شدن خاک نیز جلوگیری کند. کمپوست، با تولید مقادیر زیادی هوموس، مواد مغذی خاک را افزایش داده و مقاومت گیاه را در برابر آفات و بیماری ها بیشتر می کند. لازم است با افزودن مخلوط شن و کمپوست به خاک و شخم زدن، اصلاح خاک را انجام داده تا خاکی مرغوب برای رشد گیاه فراهم شود.
2. اصلاح خاک های قلیایی و آهکی
در اغلب مناطق ایران، خاک های قلیایی و آهکی وجود داشته که در آن ها، با وجود مقادیر زیادی مواد مغذی مانند فسفر، کلسیم، آهن، روی و مس، عملیات جذب مواد انجام نشده و این نوع خاک ها، نیازمند اصلاح چند باره هستند. اصلاح خاک قلیایی و آهکی بسیار زمان بر و طولانی بوده و می توان، از کود گوگرد بنتونیت دار، کود گوگرد پودری و یا کود مرغی، برای اصلاح خاک استفاده کرد.
3. اصلاح خاک های شنی
خاک های شنی دارای مقادیر زیادی شن بوده و مواد غذایی لازم برای رشد گیاه را ندارد. هر چند، این نوع خاک ها در مقایسه با خاک های دیگر حاصل خیز تر هستند، با این حال به دلیل این که از ذرات بزرگی تشکیل شده اند، بیشتر مستعد خشک شدن می باشند. وجود این ذرات با شکاف های میانی آن ها، موجب می شود آب و مواد مغذی محلول در آن، به آسانی در خاک و دور از ریشه ها فیلتر شوند. لازم است برای حفظ مواد مغذی در خاک، اصلاح خاک انجام شده و این شکاف ها بسته شوند. به این ترتیب، مقاومت خاک برای نگهداری آب درون خود نیز افزایش می یابد. برای اصلاح خاک شنی، لازم است کود پوسیده دامی مانند کود پوسیده گاوی، کمپوست یا خاک مرغوب و حاصل خیز را به آن اضافه کرد.
بهترین روش برای اصلاح خاک شنی، اضافه کردن مخلوط کمپوست به همراه خاک رس است که موجب بهبود بافت و ساختار خاک شده و مواد آلی و معدنی لازم برای خاک را نیز فراهم می کند. کمپوست ها، از اجساد و فضولات کرم خاکی تشکیل شده و حاوی میکروارگانیسم های مفیدی است که با تجزیه مواد آلی و معدنی خاک، موجب تولید مواد غذایی مورد نیاز گیاهان می شوند. نکته مهم در اصلاح خاک شنی این است که، کمپوست به اندازه لازم به سطح خاک اضافه شده و شخم زده شود. به این ترتیب، کمپوست با خاک مخلوط شده و ترکیب خاک، یکنواخت خواهد شد.