همه چیز درباره برنج (کاشت، آفات، کود، آبیاری و …)

یکی از مهم ترین محصولات غذایی در سراسر جهان به خصوص ایران برنج است که می توان گفت نیمی از جمعیت کره زمین و تمام مردم ایران از این محصول زراعی استفاده می کنند. داشتن طعم خوب، انواع املاح و ویتامین های معدنی باعث شده تا بسیاری از پزشکان توصیه کنند هیچ گاه برنج را از سبد غذایی خود حذف نکنید. برنج های ایرانی از تنوع بالایی برخوردار هستند و شامل انواع برنج های دم سیاه، هاشمی، صدری، قهوه ای، عنبربو و غیره می شوند. در این مطلب قصد داریم هر آن چیزی را که لازم است در مورد کاشت برنج بدانید را به شما بگوییم. پس با ما تا انتهای مطلب همراه باشید تا یک راهنمای جامع و کامل در این باره به شما ارائه دهیم.

تاریخچه برنج

شواهد موجود نشان می دهد که این گیاه در 8000 الی 13000 هزار سال پیش در دره رودخانه پرل چین سبز شده است؛ پیش از آن نیز باستان شناسان حدس می زنند که برنج در رودخانه یانگ تسه در چین کشت شده باشد. برنج از آسیا شرقی به مناطق جنوبی تر و جنوب آسیا گسترش یافته است. جالب است بدانید این گیاه توسط استعمارگران اروپایی از آسیای غربی به اروپا و قاره آمریکا معرفی شده است.

گیاه شناسی برنج

این گیاه دارای انواع مختلفی است که سه دوره رشد دارد؛ دوره اول (130 – 145 روز) دوره دوم (150 -160 روز) دوره سوم (ارقام دیررس 170 – 180 روز) می باشد؛ برای شناخت بیشتر به بررسی قسمت های مختلف این گیاه خواهیم پرداخت:

1. ریشه: ریشه این گیاه به صورت سطحی و افشان بوده و حداکثر در عمق 20 الی 25 سانتی متری خاک نفوذ می کند. در این گیاه به غیر از ریشه های جنینی از محل گره ها نیز ریشه به وجود می آید. لازم به ذکر است هر چقدر رشد برگ ها بیشتر باشد بر رشد ریشه آن نیز افزوده می شود.
2. ساقه: ساقه این گیاه بند بند بوده و درون آن ها خالی است و بین سلول های ساقه فضایی بین سلولی زیادی وجود دارد که باعث می شود قسمتی از اکسیژن مورد نیاز ریشه از طریق منافذ تامین شود. برگ های این گیاه کشیده و دارای رگبرگ های موازی و بدون دمبرگ است.
3. برگ: برگ های این گیاه متناوب بوده و در دو جانب متقابل ساقه قرار دارند؛ تعداد برگ های گیاه برنج بسته به مدل آن متفاوت است و در برنج های زودرس در مرحله اول 14 الی 15 برگ، در مرحله دوم 16 الی 17 و در مرحله سوم آن ها 18 الی 19 برگ روی هر ساقه می باشد.
4. پنجه زنی: به جوانه های اولیه این گیاه پنجه گفته می شود که در صورت مساعد بودن آب و هوا به ساقه تبدیل می شوند؛ پس از این مرحله 4 الی 5 برگی شدن گیاه پنجه زنی آغاز می شود. پنجه ها در مراحل اولیه رشد برای تامین مواد غذایی خود از ساقه اصلی استفاده می کنند و بدین ترتیب این فرایند تا ظهور حداقل 3 الی 4 ریشه ادامه می یابد.
5. گل آذین: گل آذین در این گیاه به صورت پانیکول بوده و در انواع مختلف برنج به شکل فشرده، باز و یا نیمه باز است. لازم به ذکر است از دید اصلاح گران نباتات در تولوید هیبرید واریته هایی که گل آن ها بیشتر باز شده اند؛ بهتر هستند و در تنیجه تولید بذر آن ها بیشتر است.
6. ساختمان گل: برنج دارای 6 پرچم است؛ نافه کوتاه و بساک ها به صورت دو خانه ای و دارای یک مادگی بوده که دارای یک تخمدان می باشند.

7. گرده افشانی: برنج گیاه خودگشن است و بین 0 تا 3 درصد دگرگشنی دارد؛ گرده افشانی آن ها نیز تقریبا هم زمان با باز شدن گل ها در شرایط طبیعی روی می دهد. دمای مناسب برای گرده افشانی بین 31 تا 33 درجه سانتی گراد است.

بهترین زمان برای کاشت و برداشت برنج چه زمانی است؟

قبل از این که بخواهیم به شما بگوییم چگونه می توانید در زمین های زراعی کاشت برنج را انجام دهید، ابتدا باید در مورد زمان کاشت و برداشت برنج صحبت کنیم. برنج از آن دسته غلاتی است که برای رشد و بهره برداری نیاز به شرایط خاصی دارد و نمی توان در هر فصل و آب و هوایی به کاشت این محصول پرداخت.

هند اولین تولید کننده برنج در جهان بوده و بعد از آن هم کشورهایی همچون اندونزی، چین، تایلند، برزیل، پاکستان و ایران به تولید برنج پرداختند. این کشورها علاوه بر این که به عنوان بزرگترین تولید کنندگان برنج در جهان شناخته می شوند، جز بیشترین مصرف کنندگان برنج هم محسوب می شوند. تقریبا می توان گفت 90 درصد از برنج جهان به واسطه همین کشورها تولید و مصرف می شود.

در شمال کشور ایران هم کاشت برنج آداب و رسوم خود را دارد. معمولا در اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت کاشت برنج در این مناطق شروع می شود. اواسط مرداد ماه هم افراد به برداشت برنج با استفاده از دستگاه های مکانیکی می پردازند. مراحل زراعت برنج در تمام جهان شامل کاشت، داشت و برداشت می شود که در ادامه این مطلب بیشتر راجع به آن توضیح می دهیم.

کاشت برنج در چه خاک هایی انجام می گیرد؟

قبل از این که کشاورز بخواهد برای کاشت این گیاه اقدام کند ابتدا باید به آماده سازی زمین برای کاشت برنج بپردازد. شاید بذر برنج بتواند در هر نوع خاکی رشد کند اما قطعا هر چقدر خاک غنی تر باشد و زهکشی خاک نیز به خوبی انجام شده باشد، می تواند رطوبت بیشتری را در خود حفظ کند و در نهایت شرایط بهتری را برای رشد محصول ایجاد نماید. همه انواع خاک ها از ماسه گرفته تا خاک رس، اگر ph آن ها مناسب و بهینه و بین عدد 5 تا 7.5 باشد می تواند برای کاشت این گیاه مورد استفاده قرار بگیرد.

معمولا خاک های رس و خاک هایی که سیلیت زیادی دارند برای کشت انواع گیاهان و محصولات دیگر مناسب نیستند اما همین خاک یکی از ایده آل ترین خاک ها برای کاشت بذر برنج است؛ چرا که می تواند میزان زیادی آب و رطوبت را در خود نگه دارد. از آن جایی که محصول به مقدار زیادی آب نیاز دارد همواره توصیه می شود آن را در خاک هایی بکارید که به راحتی غرقاب می شوند.

کشت برنج در شرایط مختلف

1. کاشت برنج در شرایط آبی و مرطوب: این روش بدین صورت است که برای غوطه ور سازی بوته ها آب را به شالیزار تزریق می کنند و قبل از برداشت محصول نیز آب آن را تخلیه می کنند. استفاده از این روش برای مناطق شمالی رایج است.
2. کاشت برنج در شرایط آب و هوایی خشک: این روش برای کشت محصولات شالیزاری در مناطقی که بارندگی کم است یا با کمبود آب مواجه هستند استفاده می شود. برای کاشت برنج در خوزستان از این روش استفاده می شود.
3. کاشت برنج در ارتفاعات: در مناطق کوهستانی که توپوگرافی امکان غرقاب کردن مزارع را نمی دهد استفاده از این روش کاشت برنج بسیار مرسوم است. کشاورزی پلکانی امکان رشد محصولات از جمله برنج را در شیب ها فراهم می کند تا باعث به حداقل رساندن فرسایش خاک شوند.
4. کاشت برنج به روش هوازی یا ایروپونیک: استفاده از این روش در مکان هایی که با کمبود آب مواجه هستند یا امکان غرقاب و بارندگی وجود ندارد بسیار مرسوم است. در این روش خاک باید زهکشی مناسبی داشته باشد.
5. روش های کشت تقویت شده یا سیستم SRI: از این روش کاشت برنج برای افزایش عملکرد، تراکم بوته، بهبود شرایط خاک و آبیاری استفاده می شود. کاشت نشاء های جوان تر با فضای بیشتر بین آن ها و با آب کمتر نسبت به روش های معمول کشت در اولویت قرار دارد.

مراحل کاشت برنج در مزرعه

کاشت برنج شامل مراحل مختلفی است که در این قسمت به طور کامل آن را توضیح می دهیم:

مرحله اول: خرید بذر برنج

اولین کاری که باید انجام شود این است که بذر برنج را از فروشگاه لوازم باغبانی و یا کشاورزی خریداری کنید. این مرحله بسیار مهم است و خرید شما باید با دقت انجام شود. چرا که شما شش نوع اصلی از بذر برنج در اختیار دارید که باید یکی از آن ها را انتخاب کنید. این بذرها عبارت هستند از:

• دانه بلند که این نوع از برنج ها سبک و کرکی و نسبت به سایر برنج ها کمی خشک تر هستند.
• دانه متوسط که بسیار لطیف، کمی چسبنده است و در هنگام پخت حالت خامه ای دارد.
• دانه کوتاه که وقتی پخته می شود، کمی نرم و چسبناک است و طعم شیرین تری نسبت به سایرین دارد.
• دانه شیرین که به آن برنج چسبنده همی می گویند و زمانی که پخته می شود لکه دار است.
• دانه معطر که نسبت به انواع برنج های دیگری طعم و عطر بیشتری دارد و شامل باسماتی، یاس، قرمز و ژاپنی سیاه می شود.
• آربوریو که پس از پخت حالت خامه ای پیدا می کند و بیشتر برای ریزوتو و غذاهای ایتالیایی استفاده می شود.
• در نهایت هم میرسیم به بذرهای محلی که شامل انواع برنج های ایرانی طارمی و هاشمی است. در ایران این برنج ها در دو سری کشت می شود و شامل کشت اول و کشت دوم است. این دو کشت از نظر ویژگی و طعم باهم تفاوت هایی دارند.

مرحله دوم: انتخاب زمین برای کشت

یکی از مراحل کاشت برنج، انتخاب یک محل مناسب برای بذر پاشی است. برای این کار شما باید بدانید که خاک زمین شما از چه نوع خاکی است و آیا برای کاشت این محصول مناسب است یا خیر. همچنین باید مطمئن شوید که می توانید آب مورد نیاز زمین را تامین کنید و آیا مسیری برای تخلیه آب وجود دارد؟ زمین منتخب شما باید به اندازه کافی نور خورشید را هم دریافت کند؛ چرا که بذر برنج بهترین رشد را در شرایط آب و هوایی حداقل 21 درجه سانتی گراد دارد. منطقه ای که قرار است درآن کشت برنج را انجام دهید باید بین 3 الی 6 ماه فصل گرم داشته باشد تا بتواند برنج در این مدت زمان به حداکثر رشد خود برسد و برای برداشت آماده شود. به همین دلیل است که شمال و جنوب کشور ایران بهترین مناطق برای کاشت برنج شناخته می شوند.

مرحله سوم: آماده سازی بذر برنج و کاشت آن در خاک

قبل از این که بخواهید بذرهای این گیاه را در خاک بکارید بهتر است ابتدا آن ها را  12 ساعت در آب خیس دهید. به هیچ عنوان نباید بیشتر از 32 ساعت خیس داده شود. سپس بذرها را برداشته و در خاک به صورت ردیفی بکارید تا آبیاری و جدا کردن علف های هرز برای شما راحت تر باشد. به یاد داشته باشید که قبل از کاشت بذر باید ابتدا خاک را تا 15 سانتی متر مرطوب کنید و سپس بذرهای برنج را به آن اضافه کنید.

اگر آب کافی برای غرقاب کردن خاک زمین کشاورزی ندارید می توانید خاک را دائما مرطوب و آبیاری کنید. به شکلی که خاک حداقل تا 70 درصد رطوبت داشته باشد. بعد از آن هم می توانید کمپوست و یا مالچ را به خاک اضافه کنید. کمپوست های ارگانیک می توانند رطوبت را در خود حفظ کنند. این کود برای زمین هایی که در مناطق خشک قرار دارند بسیار مناسب است. بعد از آن منتظر می مانید تا به مرحله برداشت برسید. در طول این مدت زمان فراموش نکنید که زمین باید مرطوب باشد.

کود دهی گیاه برنج

کود برنج انواع مختلفی دارد و کود دهی آن نیز در زمان های متفاوتی انجام می گیرد که در ادامه درباره هر کدام از آن ها توضیح می دهیم:

1. کود دهی قبل از کاشت بذر: بهترین زمان برای مصرف کودهای حاوی اوره و همچنین کود مرغی قبل از کاشت بذر است. نیتروژن هم از آن دسته کودهایی است که برای افزایش طول بوته ها، اندازه برگ ها، تعداد خوشه هایی که هر بذر می دهد و همچنین افزایش عملکرد در واحد سطح بسیار کاربردی و مهم است. یکی دیگر از کودهایی که برای کاشت برنج مورد استفاده قرار می گیرد، کود گوگرد بنتونیت 75 درصد است که بیشتر برای کاهش ph خاک مورد استفاده قرار می گیرد.
2. کود دهی برای خزان: بهترین کودهایی که برای زمان خزان مورد استفاده قرار می گیرد کودهای هیومیک اسید، کودهای کامل ماکرو 12-6-6 و کامل 7-5-3 هستند. کود کامل 12-6-6 بیشتر مخصوص برنج های پروویتا یعنی برنج هایی که منبع غنی از تمام عناصر، ویتامین ها و پروتئین ها هستند، است. استفاده همزمان از نیتروژن، فسفر و پتاسیم در کنار روی و سیلیسیم باعث رشد بهتربرنج شده و پنجه زنی آن نیز بهتر انجام گیرد.
3. کود دهی زمان انتقال نشا: در زمان انتقال نشا به زمین اصلی، ممکن است دچار شوک و بیماری شود و نتواند به رشد خود ادامه دهد و برای این که از این موضوع جلوگیری شود می توانید از کودهای هیومیک اسید استفاده کنید تا میزان تنش و شوک در برنج به کمترین حد خود برسد.
4. کود دهی بعد از پنجه زنی برنج: کودهای کامل که فسفر بالایی دارند یکی از بهترین کودها در زمان پنجه زنی است. حضور فسفر در خاک در همان مراحل ابتدایی رشد گیاه از اهمیت بالایی برخوردار است. ph خاک هم نقش عمده ای در قابل جذب بودن خاک دارد تا بتواند به اندازه کافی فسفر را جذب کند. بسیاری از کشاورزان معتقدند که گیاه زمانی به فسفر دسترسی خوبی خواهد داشت که ph خاک 5 تا 6.5 باشد.
5. کود دهی برای رشد ساقه ها: برای این که ساقه های برنج بتوانند در شرایط ایده آلی رشد کنند و محکم شوند، می توانید از سیلیسیم و پتاسیم استفاده کنید. این یکی از بهترین زمان هایی است که می توانید از کودهایی که پتاس بالا دارند و کودهای سه بیست هم استفاده کنید.
6. کود دهی برای ظهور خوشه ها: برای این که خوشه های پربارتری داشته باشید و از خراب و پوک شدن خوشه ها جلوگیری کنید و همچنین از آفات این گیاه در امان بمانید می توانید از کودهایی استفاده کنید که تمام ریز مغذی ها را با هم دارند و همچنین شامل فسفر، پتاسیم و نیتروژن هم هستند. کودهای سه بیست یکی از بهترین کودها در این مرحله است.
7. کود دهی برای پر شدن دانه در خوشه برنج: کودهایی که پتاس بالا هستند گزینه خوبی برای این مرحله محسوب می شوند؛ همچنین کودهایی که دارای نیتروژن هستند هم می توانند باعث بالا رفتن رشد و مقاومت خوشه ها شوند. پتاسیم هم علاوه بر پر کردن دانه در بهبود کیفیت محصول و همچنین طعم و شکل بسیار خوبی برای دانه های برنج به همراه داشته باشد.

برداشت برنج

زمانی که این گیاه بالغ شد وقت آن می رسد که آب را از مزارع به طور کامل تخلیه کنید. سپس باید برداشت برنج انجام شود که این کار هم می تواند به صورت دستی و هم با استفاده از ماشین های کمباین که مخصوص همین کار است انجام بگیرد. در این مرحله برنج ها را برداشت کرده و دانه ها را از ساقه ها جدا می کنند. دانه های برداشت شده به کارخانه های خشک کنی انتقال پیدا می کنند و در آنجا با استفاده از هوای گرم، رطوبت برنج را به سطحی می رسانند که برای ذخیره سازی مناسب باشد. بعد از آن برنج را در کیسه های مخصوص و در وزن های مختلف بسته بندی می کنند تا آماده فروش شود.

آفات برنج

این گیاه نیز مانند تمامی گیاهان آفات مختص به خود را دارد؛ اما اگر بخواهیم به صورت کلی بگوییم آفات برنج به شرح زیر می باشد:

1. آفت ریشه سر خرطومی: این حشرات همانند سوسک بدن کشیده و بیضی شکلی دارند؛ برخی از آن ها کاملا به رنگ سیاه هستند و سر آن ها نیز به شکل خرطوم است. این آفات در خاک به عمق 15 الی 30 سانتی متری خاک در مزرعه زندگی می کنند و در اوایل خرداد ماه از خاک خارج می شوند تا اواخر تیرماه تخمک گذاری و تکثیر می شوند.
2. آفت کرم ساقه خوار: یکی از اصلی ترین آفت های این گیاه کرم ساقه خوار است که به رنگ زرد و یا قهوه ای است و در کل با بازکردن بال هایش چیزی در حدود 25 الی 35 میلی متر اندازه دارد. این آفات بر روی برگ های گیاهان در امتداد رگ برگ ها جایگزین می شوند و تخمک گذاری می کنند.
3. حشرات غلات زنجرک: آفت دیگری که آسیب های زیاد و جبران ناپذیری به محصول وارد می کند؛ زنجرک نام دارد؛ این حشره آوند را می کشد و از شیره گیاهان تغذیه می کند. لازم به ذکر است این حشره موذی با ترشح و تزریق مواد سمی اختلالات زیادی را به گیاه وارد می کند. برگ هایی که مورد هجوم حمله این حشره قرار می گیرد به صورت لک های زرد و یا قهوه ای رنگ مشاهده می شود.

کلام پایانی

برنج یکی از غلات پر مصرف در ایران و یا جهان است که بسته به شرایط و عوامل مختلفی به روش های گوناگون کشت می شود؛ یکی از رایج ترین روش های آن کاشت به صورت نشاء کاری بوده و در برخی از مناطق مانند: جنوب کشور، نحوه کاشت برنج به دو صورت مستقیم و خشکه کاری انجام می شود. شما پس از مطالعه این مقاله با بهترین روش های کاشت انواع آفات و نحوه کود دهی آن آشنا شده اید؛ امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده باشید.

سوالات متداول